Καλαμπάκα

Ημιορεινή κωμόπολη (υψόμ. 240 μ., 7.392 κάτ.) του νομού Τρικάλων. Βρίσκεται στο κέντρο του νομού, 22 χλμ. ΒΔ της πόλης των Τρικάλων, στους πρόποδες των Μετεώρων. Είναι έδρα του ομώνυμου δήμου και έως το 1997 της ομώνυμης επαρχίας. Κατά την αρχαότητα, κάπου μέσα στη σημερινή Κ. ή λίγο έξω από αυτή βρισκόταν η πόλη της Εστιαιώτιδας, Αιγίνιον. Στα μεσαιωνικά χρόνια η πόλη λεγόταν Σταγοί (πρώτη φορά μνημονεύεται έτσι τον 9o αι.), ονομασία που έχει διατηρηθεί μόνο στην εκκλησιαστική γλώσσα (μητρόπολη Τρίκκης και Σταγών). Η ονομασία Κ. επικράτησε στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας. Τα φυσικά πλεονεκτήματα της πόλης –οχυρή θέση και συγκοινωνιακό κέντρο– συνετέλεσαν ώστε να παίξει σημαντικό ρόλο στα ιστορικά γεγονότα της περιοχής κατά τα μεσαιωνικά χρόνια και την τουρκοκρατία. Συγχρόνως κατείχε ιδιαίτερη σημασία, επειδή ήταν έδρα της επισκοπής των Σταγών και «κατείχεν ανέκαθεν και εξ αρχής τα προνόμια της Σκήτεως των Σταγών», η οποία εξελίχθηκε με τον καιρό στο μοναστηριακό συγκρότημα των Μετεώρων (βλ. λ. Μετέωρα). Στην Κ. διατηρούνται αρκετές μικρές εκκλησίες από την εποχή της τουρκοκρατίας, με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες και ξυλόγλυπτα, καθώς και ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου –καθεδρικός ναός των μεσαιωνικών Σταγών, τρίκλιτη βασιλική– που ανάγει το μεγαλύτερο μέρος της σημερινής του μορφής στον 11o αι. Στον βόρειο τοίχο του εσωνάρθηκα είναι γραμμένο ένα αυτοκρατορικό έγγραφο –χρυσόβουλο– του 1336, με το οποίο ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ’ επικύρωσε τα όρια της επισκοπής των Σταγών, και ένα πατριαρχικό έγγραφο –σιγίλιο– που αναφέρεται στο ίδιο θέμα και το οποίο έγραψε το 1339 ο πατριάρχης Αρσένιος. Στη μέση του κεντρικού κλίτους βρίσκεται ο μεγάλος και ψηλός άμβωνας, ανασυγκροτημένος στο μεγαλύτερο μέρος του από μάρμαρα του παλαιοχριστιανικού άμβωνα της βασιλικής που προϋπήρχε στην ίδια θέση. Οι τελευταίες έρευνες απέδειξαν ότι οι τοίχοι του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου είναι χτισμένοι πάνω στους αντίστοιχους τοίχους και στους στυλοβάτες μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής, από την οποία διατηρούνται τμήματα της ψηφιδωτής διακόσμησης του δαπέδου της. Στο ανατολικό άκρο του νότιου κλίτους διασώζονται μερικές σημαντικότατες τοιχογραφίες –ολόσωμοι και σε στηθάρια άγιοι– του 12ου αι., ενώ ο υπόλοιπος ναός είναι κατάγραφος με πλήθος σκηνών και σειρές ολόσωμων αγίων που χρονολογούνται στον 16o αι. (1573), σε μια εποχή δηλαδή κατά την οποία έγιναν πολλές επισκευές στον ναό. Οι τελευταίες αυτές τοιχογραφίες –του 16ου αι.– σύμφωνα με μία μακροσκελή επιγραφή επάνω από την πύλη του εσωνάρθηκα είναι έργο δύο Κρητικών ζωγράφων, ένας από τους οποίους είναι ο γιος του Θεοφάνη, Νεόφυτος. Ο ναός διατηρεί επίσης ένα ωραίο ξυλόγλυπτο μεταβυζαντινό τέμπλο καθώς και μερικές ιδιαίτερα αξιόλογες φορητές εικόνες. Ο άμβωνας της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα είναι το μοναδικό δείγμα άμβωνα στη μέση του ναού στην Ελλάδα. Πανοραμική άποψη της Καλαμπάκας.